Apofonia praindoeuropejska - Ciekawostki językoznawcze

Apofonia praindoeuropejska

Apofonia praindoeuropejska (ablaut, alternacja) – wymiana samogłoskowa obecna w języku praindoeuropejskim. Polegała na tym, że ten sam morfem mógł występować w kilku różnych wersjach, tzw. stopniach apofonicznych.

Istniały dwa rodzaje apofonii:

- jakościowa – taka, w której stopnie apofoniczne różnią się jakością (barwą) samogłoski. Najczęściej wyróżniamy dwa stopnie:

1. 1. stopień e – z samogłoską barwy e
  2. stopień o – z samogłoską barwy o

- ilościowa – taka, w której stopnie apofoniczne różnią się długością (czasem trwania) samogłoski. Wyróżniamy trzy stopnie:

1. 1. stopień zanikowy (zerowy, zredukowany) – brak samogłoski
  2. stopień pełny – z samogłoską krótką
  3. stopień wzdłużony – z samogłoską długą

Istnieją kontrowersje co do tego, czy pie. samogłoski *a i *ā (o ile istniały – zob. Język praindoeuropejski – samogłoski), wchodziły w relacje apofoniczne. Jeżeli tak było, wówczas przy apofonii jakościowej powinniśmy mówić także o stopniu a. Jest to jednak sporne i dotyczy bardzo niewielu form, więc tutaj to pomijam.

Jeśli skrzyżujemy ze sobą apofonię ilościową i jakościową, otrzymujemy pięć stopni:

stopień zanikowy	stopień pełny	stopień wzdłużony
zero	e	ē
zero	o	ō

Stopnie te można nazwać następująco (rdzeń *sed- ‘siedzieć’):

stopień pełny e	*sed-
stopień pełny o	*sod-
stopień wzdłużony ē	*sēd-
stopień wzdłużony ō	*sōd-
stopień zanikowy	*sd-

Rdzenie werbalne (czasownikowe) podaje się zwykle na stopniu pełnym e. Inne morfemy podaje się na różnych stopniach.

Stopień zanikowy

Stopień zanikowy (zerowy, zredukowany) oznacza stopień, w którym nie ma żadnej samogłoski, przy czym „samogłoskę” rozumie się tu jako taką głoskę, która zawsze tworzy ośrodek sylaby, a zatem e, o, (a), ē, ō, (ā) (zob. Język praindoeuropejski – samogłoski).

Jeżeli natomiast w rdzeniu znajduje się sonant (taka głoska, która czasem tworzy ośrodek sylaby, a czasem nie – zob. Język praindoeuropejski – sonanty), to – w zależności od struktury rdzenia – na stopniu zanikowym ten sonant może znaleźć się w pozycji, w której stanie się on zgłoskotwórczy. Np. *leu̯g^h‑ na stopniu zanikowym ma formę *lug^h‑ – sonant niezgłoskotwórczy u̯ staje się wtedy sonantem zgłoskotwórczym u, czyli przejmuje funkcję ośrodka sylaby (można powiedzieć, że przejmuje funkcję samogłoski).

Stopień zanikowy w rdzeniach o różnych strukturach: (C = obstruent, V = samogłoska, R = sonant)

stopień pełny e	stopień zanikowy	przykład
*CVC-	*CC-	*sed-	: *sd-
*CVR-	*CR-	*per-	: pr-*
*RVC-	*R̥C-	*med-	: m̥d-*
*RVR-	*RR-	*men-	: mn-*
*CVRC-	*CR̥C-	*leu̯g^h‑	: lug^h‑*
*CRVC-	*CR̥C-	*drep-	: dr̥p-*

W strukturach typu *RR- drugi sonant stanie się zgłoskotwórczy wtedy, jeśli po rdzeniu nastąpi obstruent lub sonant (*RR̥-R, *RR̥-C). Jeśli po rdzeniu nastąpi samogłoska, sonant pozostanie niezgłoskotwórczy (*RR-V).

Schwebeablaut

Schwebeablaut (niem. „apofonia płynąca”) to nietypowy typ apofonii, który występuje czasem w rdzeniach zawierających sonanty. Takie rdzenie mają dwie różne, różniące się położeniem sonantu, np. *pleh₂‐ i *pelh₂‐ ‘płaski’.

	wariant I	wariant II
stopień pełny e	*pleh₂‐	*pelh₂‐
stopień pełny o	*ploh₂‐	*polh₂‐
stopień wzdłużony ē	*plēh₂‐	*pēlh₂‐
stopień wzdłużony ō	*plōh₂‐	*pōlh₂‐
stopień zanikowy	*pl̥h₂‐

pie. *pleh₂‐ > łac. plānus ‘równina’
pie. *polh₂‐ > pol. pole

Schwebeablaut wziął się stąd, że od pierwotnego stopnia pełnego e (*pleh₂‐) utworzono stopień zanikowy (*pl̥h₂‐), a następnie od stopnia zanikowego „błędnie” utworzono nowy stopień pełny e, wstawiając samogłoskę e w innym miejscu, niż była pierwotnie (*pelh₂‐). Inny znany przykład: *di̯eu̯- i *dei̯u̯- ‘być jasnym, niebo’.

	wariant I	wariant II
stopień pełny e	*di̯eu̯-	dei̯u̯-
stopień pełny o	*di̯ou̯-	*doi̯u̯-
stopień wzdłużony ē	*di̯ēu̯-	*dēi̯u̯-
stopień wzdłużony ō	*di̯ōu̯-	*dōi̯u̯-
stopień zanikowy	*diu̯-

pie. *di̯ēu̯- > gr. Zeús
pie. *di̯ou̯- > stłac. Diovis (łac. Iovis)
pie. *dei̯u̯- > stłac. deivos (łac. deus ‘bóg’)