Co to znaczy “bóg”? I co mają z tym wspólnego Sarmaci?
Dla dociekliwych
-
- Powiedziałem, że ewolucja od ‘część, przydział’ do ‘bóg’ zaszła tylko w podrodzinie słowiańskiej i podrodzinie irańskiej. Trzeba jednak przyznać, że część ewolucji irańskiej dokonała się jeszcze na etapie indo-irańskim, dlatego w językach indyjskich też widać podobną ewolucję: w sanskrycie obok słowa bhāga- ‘część, przydział’ mamy też pokrewne słowo bhaga- ‘szczęście, dobrobyt’, stosowane także jako epitet odnoszący się do bogów (i jako imię jednego z Aditjów, bóstw słonecznych). Od tego ostatniego pochodzi też sanskryckie bhagavān ‘bogaty, szczęśliwy, dostatni; boski, czcigodny, znamienity; pan’. Stąd np. Bhagavadgita ‘Pieśń Pana’. Jednak w językach indyjskich to słowo nie stało się – jak w irańskich – głównym słowem oznaczającym ‘boga’.
- Nie tylko języki słowiańskie i irańskie używają na określenie Boga i bogów słów niepochodzących od *dei̯u̯ós. Wśród języków, które też się z tego wyłamują, są też:
- języki germańskie, np. angielskie god, niemieckie Gott, szwedzkie gud itp. – te słowa pochodzą albo od praindoeuropejskiego określenia *ǵʰuHtós ‘przywołany’ (od rdzenia *ǵʰeu̯H- ‘wołać, przywoływać’), albo od określenia *ǵʰutós ‘ten, komu złożono libację, płynną ofiarę’ (od rdzenia *ǵʰeu̯- ‘lać’);
- greka: greckie słowo theós (z którego pochodzi np. teologia – NIE jest spokrewnione z łacińskim deus (choć może wydawać się podobne). Pochodzi ono od drugiego praindoeuropejskiego słowa oznaczającego ‘boga’: *dʰéh₁s, które prawdopodobnie wywodzi się od rdzenia *dʰeh₁- ‘kłaść, działać’, a zatem to określenie boga mogło pierwotnie znaczyć ‘ten, który kładzie, działa, tworzy’ (zobacz więcej).
- Języki irańskie zachowały pozostałość praindoeuropejskiego *dei̯u̯ós ‘bóg’, ale w znaczeniu: ‘demon’. Być może wzięło się to z języka awestyjskiego, czyli języka Awesty – świętej księgi zaratusztrianizmu (zoroastryzmu) – religii, której prorokiem był Zaratusztra (Zoroaster), a najwyższym bóstwem – Ahura Mazda. Być może zmiana znaczenia pochodnych dawnego *dei̯u̯ós z ‘bóg’ do ‘demon’ miała związek z „rewolucją religijną” Zaratusztry: dawni bogowie zostali strąceni z piedestału i uznani za wrogów Ahura Mazdy, a zatem: za demony.
- Niektórzy twierdzą, że w językach słowiańskich potomkiem praindoeuropejskiego *dei̯u̯os jest *divъ, po polsku: dziw. W mitologii słowiańskiej dziw oznaczał demona, złego ducha. Możliwe więc, że także słowo *divъ powstało pod wpływem Sarmatów.
- W dzisiejszym języku perskim nie używa się już słowa baga-, lecz słowa xodâ ‘Pan, Bóg’, co wywodzi się z prairańskiego *hwa-tā́wā – co było złożeniem zaimka zwrotnego *hwá i formy *tā́wā (z praindoeuropejskiego *teu̯h₂- ‘być silnym’).
- Argumentem za tym, że prasłowiańskie *bogъ mogłoby być zapożyczeniem z irańskiego (zapożyczeniem w sensie „pełnym”, czyli formalno-semantycznym, a nie tylko semantycznym), jest także brak tzw. prawa Wintera: na etapie prabałtosłowiańskim głoska *a powinna się wzdłużyć przed spółgłoską dźwięczną nieprzydechową *g, co dałoby w efekcie *ā (które później przeszłoby w *a, i mielibyśmy dziś po polsku nie bóg, lecz bag). Ale tutaj wzdłużenia nie było, co może wskazywać na pożyczkę. Trzeba jednak przy tym pamiętać, że prawo Wintera jest samo w sobie nieco problematyczne i istnieje więcej wyjątków, co do których wyjaśnienia nie ma konsensusu językoznawców (dlatego niektórzy w ogóle odrzucają to prawo).
- Tym, którzy są zainteresowani przystępnym wprowadzeniem do tematyki wpływów języków irańskich na języki słowiańskie, polecam artykuł Jacka Jarmoszko pt. Polsko-irańskie dziedzictwo językowe, czyli przyczynki do mitu o sarmackich korzeniach Polaków w świetle badań językoznawstwa historyczno-porównawczego.
- Znaczenie słowa zbożny w „Bogurodzicy” (we fragmencie „a dać raczy, jegoż prosimy: a na świecie zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt”) nie jest takie oczywiste. Część badaczy uważa, że zbożny pobyt to ‘życie dostatnie, szczęśliwe’ (a zatem związane z pierwotnym znaczeniem słów bóg i zboże), ale niektórzy uważają, że oznacza to ‘życie pobożne’ (a zatem związane z wtórnym, religijnym znaczeniem słowa bóg). Wśród tych drugich był Aleksander Brückner, który pisał, że prosić i o szczęśliwe życie na ziemi, i o życie wieczne, to już byłoby za dużo… byłyby to, jego zdaniem, „dwa grzyby w barszczu”. A jednak jeśli prześledzimy inne podobne modlitwy staropolskie, mamy w nich podobne podwójne prośby, w których w jednym zdaniu prosi się o szczęście doczesne i szczęście wieczne, np. „[aby Chrystus] raczył nas siego dnia i siego roku we zdrowi, w wiesieli dopuścić, abychom my miłemu Chrystusowi służyli, jakobychom potem królestwo niebieskie otrzymali” (Kazania gnieźnieńskie).
- W języku praindoeuropejskim głoska *a jest nieco problematyczna – była bardzo rzadka i część językoznawców (tzw. szkoła lejdeńska) uważa, że jej w ogóle nie było, a wszystkie wystąpienia *a to tak naprawdę *e w sąsiedztwie głoski laryngalnej drugiej *h₂. Dlatego w publikacjach przedstawicieli szkoły lejdeńskiej, np. u Beekesa, Lubotsky’ego (ale nie wszystkich – nie u Kroonena) zamiast *bʰag- i *bʰagos rekonstruuje się *bʰeh₂g- i *bʰeh₂gos.
- Co do słowa „święty” – tradycyjnie łączy się je z językami irańskimi, np. awestyjskie „pəṇta ‘święty’. Ale Marek Majer w artykule z 2017 r. A Note on the Balto-Slavic and Indo-European Background of the Proto-Slavic Adjective *svęt ‘Holy’ pisze, że prasłowiańskie *svętъ (a więc i polskie święty) można potraktować jako słowo rodzime, pochodzące od pie. *ḱu̯en-to- – bez konieczności zakładania wpływu irańskiego.
Źródła
-
- Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
- Rick Derksen, Etymological Dictionary of Proto-Slavic Inherited Lexicon, Leiden-Boston 2009.
- Krystyna Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa 2008.
- Grzegorz Jagodziński, Zapożyczenia w językach słowiańskich (http://grzegorz.jagodzinski.prv.pl/li…).
- Jacek Jarmoszko, Polsko-irańskie dziedzictwo językowe, czyli przyczynki do mitu o sarmackich korzeniach Polaków w świetle badań językoznawstwa historyczno-porównawczego, „Kwartalnik Językoznawczy” 2011/3 (https://docplayer.pl/21940957-Jacek-j…).
- Jacek Kowalski, Sarmacja – obalanie mitów: podręcznik bojowy, Warszawa 2016.
- James P. Mallory, Douglas Q. Adams, Encyclopedia of Indo-European Culture, London: Fitzroy Dearborn Publishers 1997.
- James P. Mallory, Douglas Q. Adams, The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World, Oxford: Oxford University Press 2006.
- Andrzej Piskozub, Sarmackie dziedzictwo: traktat o czterech rodzimych ojczyznach, Gdańsk 2016.
- Helmut Rix (red), Lexikon der Indogermanischen Verben, Wiesbaden 2001.
- Dagmar S. Wodtko, Britta Irslinger, Carolin Schneider, Nomina im Indogermanischen Lexikon, Heidelberg 2008.
[/su_animate]
-
- Scenariusz, prowadzenie, montaż – Kamil Pawlicki
- Kierownictwo produkcji – Klara Pawlicka
- Opracowanie graficzne – Jacek Owczarz