Dlaczego WŁOCHY, a nie ITALIA? | odc. 17

Nie powiedziałem o słowie włoszczyzna – pojawiło się ono w języku polskim w XVI w. i wiąże się to najpewniej z panowaniem królowej Bony, która na swoje potrzeby sprowadzała do Polski wielkie ilości włoskich owoców i warzyw. Niektóre z nich były w Polsce nowe (np. pomidory), niektóre (np. sałata, kalafior, kapusta) były znane już wcześniej, ale wygląda na to, że to królowa Bona je u nas rozpropagowała. Ostatecznie najwyraźniej to właśnie warzywa (a właściwie ich część) zrobiły na nas największe wrażenie, bo słowo zaczęło się odnosić właśnie do nich.

• (to wiem dzięki komentarzom, które napisali Kamil Tuma, Radovan Kovarik i f1ng3rpr1nt – děkuji mockrát!) Po czesku jeszcze w XIX wieku używano formy Wlachy – taką formę podaje np. niemiecko-czeski słownik Josefa Dobrovskiego (1821 r.). A encyklopedia Jana Ottona (Ottův slovník naučný) w 1907 r. pisze o słowie Vlachy jako o wciąż powszechnie stosowanym synonimie słowa Itálie. Można więc przypuszczać, że Itálie stała się popularna po zjednoczeniu Włoch (1861 r.). Ale do dziś po czesku mówi się vlašský salát ‘sałata włoska’ i vlašský ořech ‘orzech włoski’.

• Ale zaraz… czeski jest zachodniosłowiański, więc dlaczego po czesku było Wlachy/Vlachy, a nie Wlochy/Vlochy? Dlatego że pierwotnie dialektom czeskim i słowackim było bliżej do języków południowosłowiańskich i przestawka zaszła tam tak, jak na południu, czyli al > lā > la. Ale w X wieku do Europy przybyli Węgrzy i zajęli Kotlinę Panońską, oddzielając w ten sposób Czechów i Słowaków od Słowian południowych i zbliżając ich do Słowian zachodnich. Dziś więc klasyfikujemy czeski i słowacki jako języki zachodniosłowiańskie, ale pierwotnie było im bliżej do południowosłowiańskich.

• A tę część Moraw, do której zapewne przyszli kiedyś Wołosi, nazywa się do dziś po czesku Valašsko, a po polsku – Wołoszczyzna Morawska. Jest tam też np. miasto Valašské Meziřící, czyli Wołoskie Międzyrzecze.

• Od tego samego słowa, co Walia, pochodzi też szkockie nazwisko Wallace, które znaczy tyle, co “Walijczyk”.

• W ogóle mówiąc na początku o miejscach kojarzących się nam dziś z celtyckim, powinienem też pewnie powiedzieć o Szkocji. Chociaż dziś językiem gaelickim szkockim (należącym do podrodziny celtyckiej) mówi tylko około 11 tysięcy ludzi.

• Od nazwy Wolków pochodzi też francuska (i angielska) nazwa Galii: Gaul. Germańscy Frankowie krainę swoich romańskich sąsiadów określili jako *Walha(land), a to określenie dostało się do starofrancuskiego jako Waulle, a potem – Gaul. To określenie dostało się potem do języka angielskiego. Ale uwaga: Gaul nie ma związku z łacińską nazwą Gallia (z której pochodzi też polska nazwa, Galia), która – mimo że brzmi tak podobnie – ma zupełnie inne pochodzenie.

• Nazwa Wołochów jest też widoczna w nazwach różnych miejscowości w południowo-wschodniej Polsce, np. Wołosów, Bolechów Wołoski, Wołoska Wieś, Kobylnica Wołoska, Ruda Wołoska, Huszczka Wołoska, Branew Wołowska, Tyrawa Wołoska.

• Choć do pragermańskiego słowa Walh- może się wydać podobne słowo Valhalla, to nie ma ono z nim żadnego związku. Valhalla jest – w odróżnieniu od Valh- – słowem rdzennie germańskim, konkretnie: staronordyjskim, gdzie słowo Valhǫll oznaczało ‘sala zmarłych wojowników’, od valr ‘zmarły wojownik’ (taki, który zmarł podczas bitwy) i hǫll ‘sala’. To drugie jest spokrewnione z angielskim hall. To pierwsze pochodzi z praindoeuropejskiego *u̯elh₃- ‘uderzać’, a zatem jest prawdopodobnie spokrewnione z polskim słowem “walka” (które jest zapożyczeniem z czeskiego).

• Z germańskim słowem Walh- nie ma też związku niemieckie słowo Volk ‘lud’. Trochę myląca jest pisownia, bo niemieckie słowo pisze się dziś przez V, ale kiedyś pisało się przez f: w staro-wysoko-niemieckim: folc. Zresztą widać to też w pokrewnym angielskim słowie folk. Oba wywodzą się z pragermańskiego *fulką ‘lud, plemię’, to z *fulkaz ‘tłum, armia’, a to – być może – od praindoeuropejskiego rdzenia *pleh₁- ‘wypełniać’. Dlatego, że zasadniczo praindoeuropejskie *p przechodziło w pragermańskim w *f (tzw. prawo Grimma). Natomiast w innych podrodzinach takiego zjawiska nie było, dlatego zazwyczaj mają dalej p – dlatego od rdzenia *pleh₁- pochodzą też np. łacińskie plebs ‘tłum’ i polskie pułk.

• Na filmie podaję formy prasłowiańskie *galvā, *valh-. Tradycyjnie zapisuje się je nieco inaczej: *golva (zob. https://en.wiktionary.org/wiki/Reconstruction:Proto-Slavic/golva), *volxъ (zob. https://en.wiktionary.org/wiki/Reconstruction:Proto-Slavic/volxъ). Różny zapis h i x to tylko kwestia konwencji – oba te znaki oznaczają tu głoskę podobną do polskiego ch. Bardziej skomplikowana jest różnica w zapisie samogłosek. Wiąże się to z tym, że w języku prasłowiańskim w pewnym momencie krótkie *a przeszło w *o, a długie *ā przeszło w *a (mówiąc ogólnie: różnice w długości samogłosek zostały zastąpione różnicami w ich barwie). Pytanie tylko, kiedy się to stało. Tradycyjnie uważało się te zmianę za wczesną, bliższą początku wspólnoty prasłowiańskiej, dziś większość slawistów uważa ją za zmianę późną, dokonaną u samego kresu wspólnoty prasłowiańskiej, to znaczy w IX wieku. Sądzą więc oni, że prasłowiański przez niemal cały okres swojego istnienia nie miał w ogóle samogłoski o. Mimo to – siłą tradycji – często zapisuje się nadal o i a, mając tak naprawdę na myśli fonetycznie krótkie a i długie ā. Ma to ciekawe implikacje, i bardzo możliwe, że wrócę do tego jeszcze w którymś z następnych filmów.

• Dlatego to, co stało się u kresu prasłowiańszczyzny z grupą al między spółgłoskami, nazywa się tradycyjnie rozwojem grupy TolT (gdzie T oznacza dowolną spółgłoskę). Ja natomiast przedstawiłem to jako rozwój grupy TalT, gdzie a najpierw zostaje przestawione (na zachodzie) / przestawione i wzdłużone (na południu) / podwojone (na wschodzie), a dopiero potem zmienia barwę. Prawdopodobnie obie te zmiany zachodziły w IX wieku, możliwe że niedługo po sobie (a może nawet chronologicznie na siebie zachodziły).