epidemia

Czy wiecie, że słowo epidemia znaczyło pierwotnie ‘przebywanie w domu’?

Słowo to pochodzi z greki i pierwotnie nie miało związku z chorobami i zarazą. Pochodzi od rzeczownika epidēmía, a ten od przymiotnika epidḗmios, utworzonego z:

• • epi– ‘na’
  • dē̃mos ‘kraj; lud’

W grece klasycznej (np. u Platona) rzeczownik dē̃mos oznaczał ‘lud’ – i stąd np. słowo dēmokratía ‘ludowładztwo, demokracja’. Ale w grece archaicznej (np. u Homera) dē̃mos znaczył ‘kraj’. A zatem epidḗmios to pierwotnie ‘na-krajowy’, czyli ‘przebywający w kraju’, ‘przebywający u swoich’, ‘przebywający w domu’.

Na przykład w „Odysei” jest mowa o tym, że Odyseusz jest już epidḗmios, czyli ‘przebywający w kraju’, ‘przebywający w domu’ (tzn. wrócił już do rodzinnej Itaki).

Z kolei w „Iliadzie” pojawia się zwrot pólemos epidḗmios w znaczeniu ‘wojna pomiędzy mieszkańcami jednego kraju, wojna domowa’.

Później to określenie zaczęło oznaczać ‘szerzący się po kraju’, ‘rozprzestrzeniający się po kraju’ – np. w „Królu Edypie” Sofoklesa sława Edypa jest epídāmos, czyli ‘szerząca się po kraju’.

Pierwszym, który użył tego słowa w sensie medycznym, był słynny grecki lekarz Hipokrates, zwany „ojcem medycyny”.

Nadał on kilku spośród swoich rozpraw wspólny tytuł Epidēmíai – czyli ‘szerzące się po kraju’, co odnosiło się do symptomów chorób (takich jak katar czy kaszel), a także do samych chorób – takich, które pojawiają się i rozprzestrzeniają na określonym obszarze w określonym czasie.

Następnie rzeczownik epidēmía – już w nowym, medycznym znaczeniu – został z greki zapożyczony do łaciny, a stamtąd do innych języków europejskich. W średniowieczu (zwłaszcza na skutek „czarnej śmierci” w XIV w.) epidemię zaczęto rozumieć jako pojedynczą falę jednej, konkretnej choroby.

Z kolei pandēmía w starożytnej grece oznaczała po prostu ‘cały lud’ (od pan- ‘cały, wszystko’). Dopiero w epoce nowożytnej słowu temu nadano – na wzór epidemii – nowe, medyczne znaczenie: ‘globalna epidemia, epidemia obejmująca duże obszary’.

Ale pierwotnie epidēmía i słowa jej pokrewne były związane z przebywaniem w kraju, w domu.

Trzymajmy się więc tego pierwotnego znaczenia i zostańmy w domu…

Żeby nie było wątpliwości: słowa epidēmía, epidḗmios i dē̃mos NIE są spokrewnione z polskim słowem dom (choć mogą sprawiać takie wrażenie…).

Greckie dē̃mos pochodzi z praindoeuropejskiego *deh₂mos, co pierwotnie znaczyło zapewne ‘część’ – od rdzenia *deh₂- ‘dzielić’.

A polski dom – a także na przykład grecki dómos i łaciński domus – pochodzą z praindoeuropejskiego *dṓm(h₂) ‘dom’, od rdzenia *dem(h₂)- ‘budować’.