ferie

Czy wiecie, że słowo ferie jest spokrewnione ze słowami festyn, festiwal i fan?

Ferie są zapożyczeniem z łacińskiego fēriae – w starożytnym Rzymie słowo to oznaczało różnego typu święta religijne. Rzymskie fēriae obchodzone były na różne sposoby, np. poprzez składanie ofiar bogom, procesje, uczty, wyścigi rydwanów czy przedstawienia teatralne.

Łacińskie słowo fēriae pochodzi z praindoeuropejskiego *dʰeh₁-s-io- ‘boski, święty’, a to od rzeczownika *dʰeh₁s ‘bóg’. W łacinie początkowe *dʰ- przechodziło zawsze w f. Dlatego od *dʰeh₁s pochodzą w łacinie także inne słowa zaczynające się od f:

• • fēstum ‘święto’, w liczbie mnogiej fēsta – to ostatnie język włoski odziedziczył jako festa, a hiszpański jako fiesta; po włosku powstało też zdrobnienie festino, które zapożyczyliśmy jako festyn
  • fēstīvus ‘świąteczny’, stąd średniowieczne festivalis ‘święto kościelne’, a stąd polski festiwal
  • fānum ‘świątynia, miejsce poświęcone bóstwu’, stąd też pro-fānum ‘to, co przed świątynią’, potem ‘to, co nie-święte, świeckie’.

Dziś sfery świętą i świecką zwykło się nazywać sacrum i profanum – tę opozycję spopularyzował francuski socjolog Émile Durkheim (w pracy „Elementarne formy życia religijnego” z 1912 r.), który uważał oddzielenie sacrum od profanum za podstawową cechę każdej religii. Ale w zasadzie można by też tę opozycję nazwać po prostu fanum – profanum.

Od profanum pochodzi też profanacja; z kolei od fanum wywodzi się fānāticus ‘natchniony przez boga, szalony’, który został zapożyczony do polskiego jako fanatyk, a do angielskiego jako fanatic. A w amerykańskim angielskim pod koniec XIX wieku przez skrócenie słowa fanatic (a zapewne też przez skojarzenie z rzeczownikiem fancy ‘grupa entuzjastów jakiegoś sportu lub hobby’) – powstało słowo fan.

Jak widać, wiele słów oznaczających dziś uroczystości czy wydarzenia świeckie (ferie, festyn, festiwal) pochodzi od słów oznaczających uroczystości religijne. Podobnie jak np. angielskie holidays (początkowo ‘dni święte’, później ‘wakacje’) czy Halloween (początkowo All Hallows’ Even, czyli ‘wigilia Wszystkich Świętych’).

Z tego samego praindoeuropejskiego *dʰeh₁s ‘bóg’ pochodzi także greckie słowo theós ‘bóg’. Jak widać, w grece – inaczej niż w łacinie – początkowe praindoeuropejskie *dʰ- było ubezdźwięczniane do th. Od słowa theós pochodzą np.:

• • theología ‘nauka o bogu’ – stąd teologia
  • en-theós dosłownie ‘w-bóg’, czyli ‘ten, który ma boga w sobie; natchniony przez boga’, od tego enthousiasmós ‘natchnienie boże’ – stąd entuzjazm

A zatem słowa fan (pochodzące – poprzez angielski – z łaciny) i entuzjasta (pochodzące z greki) nie tylko są ze sobą spokrewnione na gruncie praindoeuropejskim, ale także ich znaczenia ewoluowały w podobny sposób: od kogoś natchnionego przez boga, będącego w posiadaniu boga, szalonego – do wielbiciela kogoś lub czegoś.

Praindoeuropejskie *dʰeh₁s ‘bóg’ prawdopodobnie pochodzi od rdzenia *dʰeh₁– ‘kłaść, robić’ – tego samego, z którego pochodzą polskie słowa dzieło i działać. Możliwe więc, że dla Praindoeuropejczyków bóg to przede wszystkim ‘działacz’, ‘twórca’…

Dla ciekawych, skąd się wzięły różnice między łacińskimi formami feriae, festum i fanum – wszystkie one pochodzą od *dʰ(e)h₁s-, ale różnią się przyrostkami. A te przyrostki spowodowały różne losy dawnego praindoeuropejskiego *-s-:

• • fēriae pochodzą z praindoeuropejskiego *dʰeh₁s-io-, które przeszło w praitalskie *fēsio-, a potem w łacinie międzysamogłoskowe *-s- przechodziło zawsze w r (tzw. rotacyzm), stąd fēriae.
  • fēstum pochodzi z praindoeuropejskiego *dʰeh₁s-to-, które przeszło w praitalskie *fēsto-. Tutaj – inaczej niż powyżej – s nie znajdowało się między samogłoskami, więc nie przeszło w r. Zatem w łacinie niewiele się od praitalskiego zmieniło, stąd fēstum.
  • fānum pochodzi z praindoeuropejskiego *dʰh₁s-no-, które przeszło w praitalskie *fasno-. W łacinie praitalska grupa spółgłoskowa *-sn- została uproszczona do n, stąd fānum.