HETERO-, HOMO-… I INNE HYBRYDY | odc. 10

Dla dociekliwych | Źródła

• Hybrydowe słowa bywały (i niekiedy jeszcze bywają) postrzegane negatywnie. Dlatego niektórzy postulują używanie ich „odhybrydyzowanych” wersji: np. zamiast heteroseksualny mogłoby być heteroerotyczny (wersja czysto grecka) albo alteroseksualny (wersja czysto łacińska). A zamiast homoseksualny mogłoby być homoerotyczny (wersja czysto grecka) albo similiseksualny (wersja czysto łacińska). Spośród tych propozycji chyba stosunkowo najczęściej używane są heteroerotyczny i homoerotyczny.

• Formę biseksualny można za to uznać za czysto łacińską, bo bi- ‘dwa, para, oba’ jest przedrostkiem pochodzenia łacińskiego.

• Na filmie nazywam „przyrostkami” *-Hós i *-teros, i niektórzy tak je właśnie w skrócie określają, choć ściślej rzecz biorąc składały się one z kilku elementów: *-Hós to trzy elementy: przyrostek *-H- (prawdopodobnie była to laryngalna druga, czyli *-h₂–), przyrostek *-o- (tzw. samogłoska tematyczna) oraz końcówka mianownika liczby pojedynczej *-s. Z kolei *-teros to dwa elementy: przyrostek *-tero i końcówka mianownika liczby pojedynczej *-s.

• Przyrostek *-tero-(s) najczęściej jest nazywany „przyrostkiem porównawczym”. Na filmie mówię, że znaczył on ‘z dwóch’, choć jest to pewne uproszczenie: mógł on znaczyć ‘taki, który jest szczególnie X’, ‘taki, który jest bardziej X niż coś innego’, ‘taki, który jest X w przeciwieństwie do czegoś innego’. Dlatego w niektórych językach indoeuropejskich od tego przyrostka pochodzi przyrostek tworzący stopień wyższy, np. w grece glykýs ‘słodki’, glyký-teros ‘słodszy’. Ale oprócz tego często tworzył on zaimki przymiotne, np. znaczące ‘inny’: stąd właśnie greckie he-terós, stąd też łacińskie al-ter ‘drugi’ (stąd: alternatywny), a także angielskie o-ther ‘inny’. Mógł też tworzyć zaimki dzierżawcze, np. łacińskie nos-ter ‘nasz’, greckie hēmé-teros ‘nasz’.

• Rdzenie praindoeuropejskie mogły występować na pięciu tzw. stopniach, tzn. mogły różnić się samogłoską w środku. Podstawową formę rdzenia praindoeuropejskiego podaje się zwykle z samogłoską e w środku (czyli na tzw. stopniu pełnym e – zob. apofonia praindoeuropejska – tu: *sem- ‘jeden’. Ale słowa, o których mówię w filmie, pochodziły z różnych stopni tego rdzenia:

– Greckie homós i angielskie same pochodzą od formy tego rdzenia z samogłoską o w środku (tzw. stopień pełny o), czyli *som-. W języku pragermańskim o utożsamiło się z a, stąd angielskie same.

– Greckie heterós i (prawdopodobnie) łacińskie simplex, similis, simulāre i singulus pochodzą od formy tego rdzenia bez żadnej samogłoski w środku (tzw. stopień zanikowy), czyli *sm-.

– Polskie słowo sam pochodzi od formy tego rdzenia z długą samogłoską ō (tzw. stopień wzdłużony o), czyli *sōm- (prawdopodobnie był to mianownik liczebnika ‘jeden’, który brzmiał właśnie *sōm-, por. Robert S.P. Beekes, „Comparative Indo-European Linguistics”, 2nd ed., 2011 s. 237) . Praindoeuropejskie długie ō w języku prasłowiańskim utożsamiło się z długim ā, a później straciło długość, stając się „zwykłym” a.

• Kółeczko pod m w formie *sm̥teros oznacza, że jest to m samogłoskowe, czyli – pełniące funkcję samogłoski, tworzące sylabę. W języku praindoeuropejskim głoska *m, gdy znalazła się pomiędzy dwiema spółgłoskami, automatycznie stawała się samogłoskowa, tzn. zaczynała być ośrodkiem sylaby.

• Praindoeuropejskie m spółgłoskowe dało w grece m (stąd homós), ale praindoeuropejskie m̥ samogłoskowe dało w grece a. Dlatego z formy *sm̥teros powstało najpierw haterós (i w części dialektów greckich taka forma jest zachowana), ale później – prawdopodobnie pod wpływem skojarzenia z pokrewnymi słowami, np. heĩs ‘jeden’ – została zastąpiona przez heterós.

• Scenariusz, prowadzenie, montaż – Kamil Pawlicki
• Kierownictwo produkcji – Klara Pawlicka
• Opracowanie graficzne – Jacek Owczarz