| pie. | sanskryt | awestyjski | polski | litewski | ormiański | albański |
| *ḱ | ś [ɕ] | s | s | š [ʃ] | s | th [θ], k |
| *ǵ | j [d͡ʑ], h [ɦ] | z | z | ž [ʒ] | c [t͡s] | dh [ð], g |
| *ǵh | h [ɦ] | z | z | ž [ʒ] | j [d͡z], -z- | dh [ð], d |
-
- W sanskrycie kontynuantem pie. *ǵ było zasadniczo j [d͡ʑ], ale jeżeli po tym *ǵ znajdowała się laryngalna druga *h2, to ta laryngalna “uprzydechowiała” stojącą przed nią spółgłoskę (*ǵh2 > *ǵh) która następnie zachowywała się tak, jak pierwotne *ǵh, tzn. przechodziła w h [ɦ].
- W ormiańskim pie. *ǵh przechodziło pomiędzy samogłoskami w z, w innych wypadkach – w j [d͡z].
- W albańskim pie. *ḱ, *ǵ, *ǵh, przechodziły odpowiednio w k, g, d, jeżeli tuż po nich stał sonorant, w innych wypadkach – odpowiednio w th [θ], dh [ð], dh [ð].
Natomiast w językach kentum (nazwa pochodzi od łacińskiego słowa centum ‘sto’, w klasycznej łacinie wymawianego /kentum/) satemizacja nie zaszła. Zamiast tego najczęściej praindoeuropejskie głoski palatowelarne *ḱ, *ǵ, *ǵh utożsamiły się ze „zwykłymi” głoskami welarnymi *k, *g, *gh i miały te same co one kontynuanty.
Do języków kentum (kentumowych) zalicza się języki anatolijskie, tocharskie, grekę, italskie, celtyckie i germańskie.
Przykłady:
pie. *ḱm̥tóm ‘sto’
-
- języki satem: pol. sto, lit. šimtas, sanskr. śatám, awest. sata
- języki kentum: gr. he-katón, łac. centum, toch. A känt, bret. kant, ang. hundred
pie. *ǵneh3– ‘znać’
-
- języki satem: pol. znać, lit. žinóti, sanskr. jānā́ti, awest. zānaiti, staroorm. can
- języki kentum: gr. gi-gnṓskō ‘poznaję’, gnō̃sis ‘poznanie’, łac. co-gnōscō ‘poznaję’, ang. know, toch. A kñā-
Jak widać, w poszczególnych językach lub podrodzinach mogły zajść później inne zmiany, które skomplikowały ogólny obraz, np. w językach germańskich zaszło prawo Grimma, czyli w tym wypadku przejścia *k > *h (ang. hundred) i *g > *k (ang. know), natomiast języki tocharskie utraciły rozróżnienie na głoski bezdźwięczne i dźwięczne, dlatego zarówno pie. *g/ǵ, jak i pie. *k/ḱ dały po tocharsku k (toch. A känt i kñā-).
Uwaga: satemizacji nie należy mylić z innymi podobnymi procesami, które zachodziły później w poszczególnych językach lub podrodzinach, np.:
-
- W językach słowiańskich zaszła tzw. pierwsza palatalizacja prasłowiańska, podczas której dawne *k, *g, *x przeszły odpowiednio w *č, *ž, *š, jeżeli następowała po nich jedna z samogłosek szeregu przedniego: *e, *ē, *i, *ī. A zatem pie. *gu̯en- ‘kobieta’ (z głoską labiowelarną *gu̯, nie palatowelarną *ǵ!) przeszło w prasłowiańskim najpierw w *genā, ale później, po pierwszej palatalizacji, w *žena (> pol. żona). Podobnie, pie. *ghr̥dh– ‘zamykać, grodzić’ przeszło w prasłowiańskim najpierw w *girdi(s), ale później, po pierwszej palatalizacji, w *žьrdь (> pol. żerdź).
- W językach słowiańskich zachodziła tzw. jotacyzacja, tzn. zmiękczenie poprzedzającej spółgłoski przez jotę, która sama zanikała. Np. pie. *mongu̯i̯ó-s dało najpierw prasłowiańskie *mangja(s), a później *mǫžь (> pol. mąż). Podobnie, pie. *h₁eǵʰ- dało najpierw prasłowiańskie *ezja(s), a później *ežь (> pol. jeż). Jak widać, jotacyzacja w językach słowiańskich zaciemniła w niektórych wypadkach efekty satemizacji, bo (późno)prasłowiańskie *ž mogło pochodzić zarówno z pie. *g(h) (jeżeli stała po nim samogłoska przednia), jak i z pie. *ǵ(h) (jeżeli stała po nim jota).
- W językach indo-irańskich zaszła tzw. palatalizacja indo-irańska, podczas której *k, *g, *gh przeszły odpowiednio w *č, *ǰ, *ǰʰ, jeżeli następowała po nich jedna z samogłosek szeregu przedniego: *e, *i, a następnie samogłoska *e przechodziła w *a. Np. pie. *ku̯eku̯ore > *čekōre > sanskr. cakā́ra ‘zrobił’, podobnie pie. *gu̯egu̯ome > *ǰegōme > sanskr. jagā́ma ‘przyszedł’. O ile więc sanskryckie ś pochodzi zawsze z pie. *ḱ, o tyle sanskryckie j [d͡ʑ] może pochodzić zarówno z pie. *ǵ, jak i z pie. *g(u̯) (o ile pierwotnie stała po nim samogłoska przednia).
- W językach tocharskich zaszły różne palatalizacje, m.in. *k (mogące tu pochodzić z pie. *k, *g, *gh, *ḱ, *ǵ, *ǵh, *ku̯, *gu̯ lub *gu̯h) przed *e, *ē, *i̯ przechodziło w *ś /ɕ/, a następnie (podobnie jak w językach indo-irańskich) samogłoska *e przechodziła w *ä/a, np. pie. *gu̯en- ‘kobieta’ > *śen- > toch. A śäṃ, toch. B śana.
Można zwrócić uwagę, że wszystkie wymienione powyżej procesy są zmianami warunkowymi: jakaś głoska przechodzi w inną, o ile po niej znajduje się jakaś inna głoska. Natomiast satemizacja, przeciwnie, była zmianą bezwarunkową: *k zmieniało się w *s (lub coś podobnego) we wszystkich słowach, w których występowało, niezależnie od sąsiedztwa fonetycznego i innych czynników.
Pierwotnie (pod koniec XIX w.) sądzono, że podział satem/kentum to podstawowy, pierwotny podział języków indoeuropejskich. Wydawało się wtedy, że języki satem (słowiańskie, bałtyckie, indyjskie, irańskie, albański, ormiański) to języki wschodnie, a języki kentum (celtyckie, germańskie, greka, italskie) – zachodnie. Ale później odkryto języki anatolijskie i tocharskie – zwłaszcza te drugie ewidentnie leżą na wschodzie (Azja Środkowa), ale są kentumowe.
Uznano więc, że języki kentum to języki peryferyjne – te, które pierwsze opuściły praojczyznę indoeuropejską, idąc w różne strony, i na zachód, i na wschód. A języki satemowe to języki centralne, które pozostały w centrum dłużej – wówczas zaszła w nich satemizacja, i dopiero później rozeszły się one w różne strony.
Ale wiele problemów komplikuje ten ładny podział:
-
- Są języki, które są trochę poza podziałem satem/kentum, np. język luwijski (jeden z języków anatolijskich), który zachował pozostałości wszystkich trzech serii spółgłosek tylnojęzykowych.
- Istnieją wątpliwości co do „satemowości” albańskiego i ormiańskiego.
- W części języków satemowych, zwłaszcza w językach bałto-słowiańskich, istnieje grupa słów z refleksami kentumowymi tam, gdzie spodziewalibyśmy się refleksów satemowych. Np. rdzeń pie. *ḱerh₂- ‘róg’ dał w psł. zarówno regularny refleks satemowy *sьrna (> pol. sarna). jak i nieregularny refleks kentumowy *korva (> pol. krowa). Podobnie, rdzeń pie. *ǵʰelh₃- ‘kwitnąć; zielonożółty’ dał w psł. zarówno regularne refleksy satemowe *zelenъ (> pol. zielony) i *zoltъ (> pol. złoty), jak i nieregularny refleks kentumowy *žьltъ (> pol. żółty). Te refleksy kentumowe wyjaśnia się zwykle albo depalatalizacją pod wpływem następującego po tej głosce sonorantu (podobnie jak w albańskim), albo zapożyczeniami z jakiegoś języka kentumowego.
- Linie na mapie (izoglosy) dotyczące innych zjawisk językowych przecinają linię satem/kentum – niektóre z nich wydają się mieć równie duże (albo większe) znaczenie w rozwoju języków indoeuropejskich, co izoglosa satem/kentum. Zdarza się też, że dialekty pod innymi względami bardzo sobie bliskie (np. języki indo-irańskie i greka) są podzielone przez linię satem/kentum.
Możliwe więc, że podział satem/kentum nie był pierwszym i kluczowym podziałem języka praindoeuropejskiego. „Satemizacja” mogła zachodzić w różnych gałęziach niezależnie od siebie; mogła też być tzw. innowacją arealną, która rozprzestrzeniła się na pewnym etapie rozwoju wśród różnych dialektów indoeuropejskich.