Metoda porównawcza – systematyczny proces rekonstruowania prajęzyka na podstawie porównywania słów/morfemów pokrewnych (kognatów) w językach pochodzących od tego prajęzyka.
Etapy metody porównawczej nie są ściśle ustalone i niezmienne, ale z grubsza można je opisać następująco (na podstawie: L. Campbell, Historical Linguistics: An Introduction):
-
- Zebranie potencjalnych kognatów – zebranie słów/morfemów, o których przypuszcza się, że mogą być pokrewne (najlepiej zaczynając od słownictwa podstawowego, obejmującego nazwy członków rodziny, części ciała, liczebniki, zaimki, nazwy podstawowych czynności, nazwy zwierząt domowych) i ułożenie ich w uporządkowanej formie, np. w tabeli.
- Znalezienie i sprawdzenie regularnych odpowiedniości – znalezienie prawidłowości, według których dźwiękom jednego języka odpowiadają regularnie dźwięki drugiego języka. Musi to być sprawdzone na wielu słowach – aby wykluczyć podobieństwa wynikające z czystego przypadku. Odpowiedniości zapisuje się jako formuły:
odpowiedniość I: język A: x, język B: y, język C: z
-
- Łączenie częściowo nakładających się odpowiedniości – jeżeli między dwoma językami mamy dwie odpowiedniości mające element wspólny, np.:
odpowiedniość II: język A: x, język B: z
Wówczas należy rozstrzygnąć, czy istniał jeden pradźwięk (i język B rozdzielił go na y i z), czy istniały dwa pradźwięki (i język A połączył je w jeden dźwięk x). Możliwość rozdzielenia dźwięku na dwa możemy zakładać tylko wtedy, gdy jesteśmy w stanie określić, w jakim kontekście fonetycznym ów dźwięk przeszedł w y, a w jakim w z.
-
- Rekonstruowanie pradźwięku – określamy cechy wspólne dźwięków w pokrewnych słowach i przenosimy je na cechy pradźwięku; jeżeli występują różnice, rozstrzygamy, w którą stronę zaszły zmiany (m.in. na podstawie tego, który kierunek zmian jest w językach typologicznie częstszy, oraz na podstawie zasady większości).
Dzięki metodzie porównawczej zrekonstruowano do tej pory nie tylko język praindoeuropejski, język prasłowiański i (do pewnego stopnia) język prabałtosłowiański, ale także m.in.:
-
- Ameryka Północna: praalgonkiński (Bloomfield 1925, 1946)
- Ameryka Środkowa: pramajański (Campbell i Kaufman 1985), prakaraibski (Meira i Franchetto 2005)
- Afryka: prabantu (Meussen 1967)
- Azja: pradrawidyjski (Krishnamurti 2003; McAlphin 2003)
- wschodnia Azja i Ocenia: pra-tybeto-birmański (Matisoff 2003), praaustronezyjski (Blust 2009; Wolff 2010)
- Australia: pra-pama-nyungan (Alpher 2004)
-
- Nie pozwala na rekonstrukcję pradźwięku, jeśli zanikł on we wszystkich językach-córkach. Rekonstrukcje są tym bliższe prajęzyka, im więcej mamy danych z języków-córek; jeśli kluczowym danych brakuje, rekonstrukcja może zawierać błędy.
- Rekonstruujemy system bez wariacji (dialektalnej, socjolingwistycznej); a każdy język naturalny ma wariację regionalną, społeczną, różne style itp. – jest to raczej przybliżenie języka niż rzeczywisty język.