SEKS i SIEKIERA | odc. 7

Dla dociekliwych | Źródła

Many thanks to Orsat Ligorio for your help in Indo-European matters!

• W języku angielskim od rdzenia *sek- pochodzi czasownik saw ‘siać’, a także staroangielskie seax ‘nóż’. Możliwe, że od tego seax nazwa plemienia Sasów (był to rodzaj noża, z którego Sasi byli znani). W Niemczech od nazwy tego plemienia pochodzi Saksonia, a w Anglii – Essex (wschodni Sasi), Sussex (południowi Sasi) i Wessex (zachodni Sasi). Złośliwi twierdzą, że istnieli także Sasi północni, No-sex, ale wyginęli z powodu nierozmnażania się 😉

• W łacinie od rdzenia *sek- pochodzi też czasownik sciō ‘wiem’. W tym wypadku znaczenie rozwinęło się od ‘oddzielać’ przez ‘rozróżniać, decydować’ do ‘wiedzieć’. A od sciō pochodzi na przykład scientia ‘wiedza’ (stąd angielskie science ‘nauka’).

• Być może rdzeń *sek- miał także inne rozszerzenie: *(s)ked- (bez i̯), a od niego pochodzi polskie słowo szczodry; słowo to pierwotnie zapewne znaczyło ‘taki, który rozrywa, dzieli, rozdziela (swój majątek)’, a potem ‘taki, który daje, nie skąpi, wielkoduszny, hojny’, a także słowo „szczędzić” (stąd „oszczędzać”), tylko że tam rozwój znaczeniowy poszedł w odwrotnym kierunku: ‘odrywać, oddzielać coś (od czegoś, od jakiejś całości), by nie dać komuś innemu, by zachować dla siebie, zaoszczędzić’.

• Rdzeń *sek- bywa także rekonstruowany z głoską laryngalną na końcu: *sekH-. Praindoeuropejski miał najprawdopodobniej trzy tzw. głoski laryngalne, których dokładna wymowa nie jest jasna, a które zapisuje się symbolicznie *h₁, *h₂, *h₃. A gdy nie wiadomo, która była to konkretnie laryngalna, zapisuje się *H albo *h_x. Na temat obecności laryngalnych często wnioskuje się w sposób pośredni. W tym wypadku o obecności laryngalnej może świadczyć łacińska forma czasu przeszłego secuī ‘uciąłem’. Przypuszcza się, że jest to forma wtórna, która zastąpiła formę dawniejszą, podobnie jak stało się w innych czasownikach zakończonych na laryngalną, np. genuī ‘urodziłem’, od rdzenia *ǵenh₁‑. W wypadku *sekH- dane z języka hetyckiego zdają się pośrednio wskazywać na to, że była to laryngalna pierwsza: *sekh₁‑.

• Natomiast rdzenie *(s)kei̯d- i *(s)ked- rekonstruuje się bez laryngalnej, a to stwarza pewien problem z powiązaniem ich z *sekH-. Ten problem dałoby się jednak rozwiązać, jeśli przyjmiemy, że rzeczywiście była to laryngalna pierwsza (*h₁) oraz zaakceptujemy tzw. „efekt Kortlandta”, czyli praindoeuropejskie przejście w pewnych wypadkach *d w laryngalną *h₁. To by wyjaśniało, dlaczego część z tych form kończy się na *d, a część na laryngalną.

• Inne problemy w łączeniu rdzenia *(s)kei̯d- z rdzeniem *sekH- dotyczą głoski *k. Niektórzy (np. Lexikon der Indogermanischen Verben, tzw. LIV) rekonstruują w tym rdzeniu głoskę przydechową *ḱ^h (*sḱ^hei̯d-), co jest mocno nietypowe – większość indoeuropeistów uznaje dziś, że głosek bezdźwięcznych przydechowych w ogóle w praindoeuropejskim nie było (tzn. przydechowe musiały być dźwięczne, jak *g^h). Rekonstrukcja zawarta w LIV oparta jest na bazie greckiego χ (kh), sanskryckiego ch i awestyjskiego s. Jeśli w praindoeuropejskim było *k, w tych językach spodziewalibyśmy się też k. Jak jednak pokazał Alexander Lubotsky, praindoeuropejskie *sk dawało regularnie ch w sanskrycie i s w awestyjskim wtedy, gdy towarzyszyła mu tzw. palatalizacja praindoirańska.

• Czyli sanskryt i awestyjski da się jakoś wytłumaczyć – gorzej z greką. To, że w greckiej formie σχῐ́ζω (w klasycznej grece wymawianej zapewne skhidzō lub skhizdō, w późniejszej grece schizō) ‘rozdzielam’, a także w greckiej formie σχάω (skháō) ‘rozcinam’, jest kh, a nie k, nie ma dobrego wyjaśnienia. Możliwe więc, że te formy greckie jednak nie pochodzą z tego rdzenia.

• Inną komplikacją, którą stwarzają formy greckie, jest kwestia laryngalnej. Greckie σχάω (skháō) ‘rozcinam’ wskazuje na laryngalną drugą (*h₂), dlatego że ona właśnie w grece dawała samogłoskę a (gdyby to była laryngalna pierwsza, dałaby e). Czyli jeśli w rdzeniu *sekH- laryngalna to laryngalna pierwsza, trudno byłoby to pogodzić z formą grecką z laryngalną drugą. No ale jeśli greckie σχῐ́ζω i σχάω nie pochodzą z tego rdzenia, to problem znika.

• Możliwe za to, że spokrewniona jest inna forma grecka: σκεδάννυμι (skedánnymi) ‘rozpraszam’ – nie ma ona kh, lecz k.

• Scenariusz, prowadzenie, montaż – Kamil Pawlicki
• Kierownictwo produkcji – Klara Pawlicka
• Opracowanie graficzne – Jacek Owczarz