SERCE & KARDIO | odc. 12

Dla dociekliwych | Źródła

• Polskie słowo serce powinno właściwie brzmieć sierce, i tak rzeczywiście brzmiało w języku staropolskim. Zastąpienie miękkiej głoski ś twardym s nastąpiło w XVI wieku pod wpływem czeskim (język czeski miał na język polski w XVI wieku wciąż jeszcze duży wpływ). Ale ś widać w innych pokrewnych polskich słowach (miłosierdzie, środek, ośrodek, średni).

• Od łacińskiego cor pochodzi także łacińskie ludowe *corāticum, a z niego francuskie courage ‘odwaga’, zapożyczone też do angielskiego jako courage.

• Być może od łacińskiego cor pochodzi także (poprzez starofrancuskie cuer ‘serce’) angielskie core ‘rdzeń, jądro’, choć tu nie ma pewności. Druga możliwość jest taka, że angielskie core pochodzi (poprzez starofrancuskie cors ‘ciało’) z łacińskiego corpus ‘ciało’ (które nie ma żadnego związku z łacińskim cor).

• Na filmie mówię tylko o praindoeuropejskim rdzeniu oznaczającym ‘serce’, *ḱerd-, ale nie mówię, jak brzmiało całe słowo oznaczające ‘serce’. Brzmiało ono w mianowniku liczby pojedynczej *ḱḗr, w dopełniaczu *ḱr̥dés lub *ḱr̥dós. Mianownik *ḱḗr rekonstruuje się na podstawie greckiego słowa kē̃r (tzw. forma epicka; używa jej np. Homer) oraz hetyckiego ker. Ten mianownik *ḱḗr prawdopodobnie wywodzi się z wcześniejszego *ḱerd, w którym *d zanikło, wzdłużając *e do *ē. Choć nie jest to takie oczywiste, bo brakuje innych takich przypadków dla praindoeuropejskiego *-rd. Natomiast jest wiele takich przypadków m.in. dla praindoeuropejskiego *-rs (np. *ph₂térs > *ph₂tḗr ‘ojciec’). Fakt, że w takich wypadkach *s zanikało i wzdłużało samogłoskę, nosi nazwę prawa Szemerényi’ego. Możliwe więc (choć nie do końca pewne), że tutaj działało to na podobnej zasadzie, czyli prawo Szemerényi’ego należałoby rozszerzyć też na sekwencje *-rs – ale mamy trochę za mało danych, żeby to jednoznacznie potwierdzić.

• Podział satem/kentum dotyczy nie tylko głoski bezdźwięcznej *ḱ, ale także głoski dźwięcznej *ǵ i głoski dźwięcznej przydechowej *ǵ^h. W językach satem obie ostatnie przechodziły najczęściej w *z (wspomniałem o tym w odcinku 8. przy okazji słowa ziemia).

• Pierwotnie (pod koniec XIX w.) sądzono, że podział satem/kentum to podstawowy, pierwotny podział języków indoeuropejskich. Wydawało się wtedy, że języki satem (słowiańskie, bałtyckie, indyjskie, irańskie, albański, ormiański) to języki wschodnie, a języki kentum (celtyckie, germańskie, greka, italskie) – zachodnie. Ale później odkryto języki anatolijskie i tocharskie – zwłaszcza te drugie ewidentnie leżą na wschodzie (Azja Środkowa), ale są kentumowe. Uznano więc, że języki kentum to języki peryferyjne – te, które pierwsze opuściły praojczyznę indoeuropejską, idąc w różne strony, i na zachód, i na wschód. A języki satemowe to języki centralne, które pozostały w centrum dłużej – wówczas zaszła w nich „satemizacja” (zmiany *ḱ > *s, *ǵ > z, *ǵ^h > ź), i dopiero później rozeszły się one w różne strony. Ale wiele problemów komplikuje ten ładny podział. Po pierwsze, są języki, które są trochę poza podziałem satem/kentum, np. język luwijski (jeden z języków anatolijskich). Po drugie, są wątpliwości co do „satemowości” takich języków jak albański czy ormiański. Po trzecie, linie na mapie (izoglosy) dotyczące innych zjawisk językowych przecinają linię satem/kentum – niektóre z nich wydają się mieć równie duże (albo większe) znaczenie w rozwoju języków indoeuropejskich, co izoglosa satem/kentum. Zdarza się też, że dialekty pod innymi względami bardzo sobie bliskie (np. języki indo-irańskie i greka) są podzielone przez linię satem/kentum.

Możliwe więc, że podział satem/kentum nie był pierwszym i kluczowym podziałem języka praindoeuropejskiego. „Satemizacja” mogła zachodzić w różnych gałęziach niezależnie od siebie; mogła też być tzw. innowacją arealną, która rozprzestrzeniła się na pewnym etapie rozwoju wśród różnych dialektów indoeuropejskich.

• Scenariusz, prowadzenie, montaż – Kamil Pawlicki
• Kierownictwo produkcji – Klara Pawlicka
• Opracowanie graficzne – Jacek Owczarz