Teoria laryngalna

Teoria laryngalna – teoria, zgodnie z którą w języku praindoeuropejskim istniały głoski zwane tradycynie „laryngalnymi” (w rzeczywistości zapewne faryngalne lub uwularne). Teoria jest dziś przyjmowana przez większość indoeuropeistów, choć istnieją spory dotyczące szczegółów. W najbardziej popularnej wersji przyjmuje się trzy głoski laryngalne, zapisywane symbolicznie *h₁, *h₂, *h₃. Niektórzy (np. James P. Mallory, Douglas Q. Adams) przyjmują także istnienie czwartej laryngalnej, *h₄. Jeżeli rekonstruuje się laryngalną, ale nie precyzuje się, która jest to laryngalna, zapisuje się ten fakt symbolicznie poprzez *H lub *h_x.

Laryngalne przetrwały jako spółgłoski tylko w podrodzinie anatolijskiej, do której należy m.in. język hetycki. Pie. *h₂ i w pewnych wypadkach pie. *h₃ dają w hetyckim ḫ.

W pozostałych językach laryngalne najprawdopodobniej zanikły (choć niektórzy doszukują się pozostałości spółgłoskowych laryngalnych także w ormiańskim, albańskim i w językach germańskich). Pozostawiły jednak wyraźne ślady, m.in.:

• • jeżeli laryngalna sąsiadowała z samogłoską e, mogła wpływać na jej barwę:
    • laryngalna pierwsza *h₁ nie wpływała na barwę samogłoski
    • laryngalna druga *h₂ zmieniała barwę samogłoski e do a
    • laryngalna trzecia *h₃ zmieniała barwę samogłoski e do o
  • jeżeli laryngalna stała po samogłosce i zanikała, powodowała wzdłużenie tej samogłoski

A zatem:

pie. *h₁e > e
pie. *h₂e > a
pie. *h₃e > o  

pie. *eh_1­­ > ē
pie. *eh₂ > ā
pie. *eh₃ > ō

Nie ma ścisłej zgody i pewności co do tego, jak laryngały były wymawiane, ale być może brzmiały tak:

h₁ – [ʔ] lub [h]

h₂ – [x] lub [ħ]

h₃ – [xʷ] lub [ɣʷ]

Podstawy teorii nazwanej później laryngalną stworzył w 1879 r. szwajcarski językoznawca, Ferdinand de Saussure, a rozwinął tę teorię w 1927 r. i później polski językoznawca, Jerzy Kuryłowicz – odnosząc pomysł de Saussure’a do odczytanego dwanaście lat wcześniej języka hetyckiego.