WYDRA, HYDRA i WHISKY | odc. 5

Dla dociekliwych | Źródła

• Przypuszcza się, że staroirlandzkie wyrażenie uisce bethu (dziś: uisce beatha), czyli ‘woda życia’, było kalką łacińskiego wyrażenia aqua vitae ‘woda życia’, które od około XIV wieku było stosowane na określenie mocnych alkoholi. To właśnie od tego aqua vitae pochodzi polska akwawita lub okowita.

• Na filmie podałem, jak brzmiał praindoeuropejski rdzeń oznaczający wodę (*ud-/*u̯od-/*u̯ed-/*u̯ēd-; przy okazji: według niektórych znaczenie tego rdzenia to nie tyle ‘woda’, co raczej ‘ciec, tryskać’), ale nie podałem, jak brzmiało praindoeuropejskie słowo oznaczające wodę. Był to rzeczownik rodzaju nijakiego, którego mianownik liczby pojedynczej brzmiał *u̯ódr̥, dopełniacz – *u̯édn̥s. Był to tzw. rzeczownik heteroklityczny (“różnozakończeniowy”), czyli w pewnych formach miał przyrostek *r (np. *u̯ód-r̥), a w innych wypadkach miał przyrostek *n (np. *u̯éd-n̥-s). Tę oboczność widać np. po hetycku: woda to wātar, dopełniacz witenaš. Rzeczowniki heteroklityczne należą prawdopodobnie do bardzo starej warstwy słownictwa praindoeuropejskiego.

Natomiast na przykład polska woda i angielska water pochodzą prawdopodobnie od tzw. collectivum, czyli formy “zbiorowej”, oznaczającej ‘wody, zbiór wód’, która w mianowniku brzmiała *u̯édōr. Co prawda, samogłoska polska i angielska kontynuują dawne *o, nie *e. Dlatego przypuszcza się, że samogłoska została zmieniona pod wpływem mianownika *u̯ódr̥: czyli forma *u̯édōr została zamieniona na *u̯ódōr. W angielskim widać jeszcze to końcowe r, w językach słowiańskich ono na pewnym etapie zanikło.

Trzeba przy tym dodać, że istnieją także inne opinie, np. Wojciech Smoczyński w “Słowniku etymologicznym języka litewskiego” twierdzi, że prasłowiańska *voda pochodzi od formy żeńskiej (zapewne *u̯odeh₂), a zatem tego r nigdy tam nie było.

• Na filmie mówię, że w słowie wydra dawne praindoeuropejskie *u zostało najpierw wzdłużone do *ū, a dopiero później przeszło w *y. Podobne wzdłużenie widać też w słowie wiadro: dawne praindoeuropejskie *e zostało tam wzdłużone do *ē (które później przeszło w *ě, a potem, już na gruncie polskim, w a). To wzdłużenie nosi nazwę prawa Wintera: w okresie prabałtosłowiańskim samogłoski wzdłużały się, jeżeli stały przed spółgłoską dźwięczną nieprzydechową (tu: *d).

Problem w tym, że to wzdłużenie widzimy wprawdzie w słowach pokrewnych z wodą, ale nie widzimy go w samym słowie woda. Gdyby było, mielibyśmy dziś słowo wada (*o wzdłużyłoby się do *ō, które potem przeszłoby w *a). Dlaczego? Różnie się to wyjaśnia. Jedni mówią, że prawo Wintera trzeba trochę zmodyfikować i tak naprawdę działało ono tylko w sylabach zamkniętych (czyli jeśli po *d stoi spółgłoska, to prawo działa, jeśli samogłoska, to nie). Inni (np. Frederik Kortlandt) mówią, że przyczyną była sekwencja ndn. Było to tak: na etapie prabałtosłowiańskim rzeczownik brzmiał *wondōr, dopełniacz *(w)undnes. Pierwotnie n było tylko w przyrostku (to właśnie ten przyrostek charakterystyczny dla rzeczowników heteroklitycznych, który brzmiał raz r, raz n), ale prawdopodobnie w formie *(w)undnes pojawiło się ono – na wzór przyrostka – także w rdzeniu. Powstała w ten sposób sekwencja *ndn blokowała wzdłużenie (tzn. blokowała prawo Wintera). Ostatecznie pozostało tylko to “nowe” n (i w językach bałtyckich ono jest tam do dziś, np. litewskie vanduo ‘woda”, a w języku prasłowiańskim zanikło), a to przyrostkowe n zanikło.

Przy okazji – bardzo podobne zjawisko (przejście n przed d) zaszło w łacinie. Dlatego pokrewnym słowem jest łacińskie unda ‘fala’ (które dało np. francuskie onde, włoskie onda, hiszpańskie onda).

• Ostatnia sprawa: głoskę *u̯-, która została dołożona na początku słowa w prasłowiańskim i pragreckim, tradycyjnie nazywa się protezą, choć w tym wypadku właściwiej byłoby nazwać to zjawisko rozszczepieniem (ang. “unpacking”), czyli rozdzieleniem fonemu *u na dwa podobne fonemy, czyli *u̯u-. Natomiast “proteza” w sensie ścisłym to powstanie nowego elementu “z niczego”.

• Scenariusz, prowadzenie, montaż – Kamil Pawlicki
• Kierownictwo produkcji – Klara Pawlicka
• Opracowanie graficzne – Jacek Owczarz