Czy wiecie, że słowo zaraza jest spokrewnione ze słowami teraz, razem i obraz, ale też rżnąć i rzeź?
Zaraza jest związana ze słowem raz, które pochodzi od prasłowiańskiego *razъ, znaczącego pierwotnie ‘uderzenie, cios, sztych, cięcie’ (co widać do dziś np. w dostać razy, tzn. uderzenia, cięgi, lanie)…
…ale później znaczącego także ‘moment, chwila, jednostka czasu’ – zapewne dlatego, że uderzenie lub cięcie jest czymś bardzo krótkim. W języku polskim raz zaczęło być stosowane przy liczeniu jako ‘jeden’ (raz, dwa, trzy…) i jako jednostka czasu (jeden raz, dwa razy, trzy razy…”). Pochodzi od niego całkiem sporo słów i wyrażeń związanych z określeniami czasu:
-
- od razu
- do razu, stąd doraźny
- na razie
- zaraz
- coraz
- teraz (wcześniej: ten raz)
- razem – pierwotnie narzędnik od rzeczownika raz; najpierw znaczył ‘jednocześnie’, później ‘wspólnie’
Rzeczownik *razъ został utworzony od czasownika *raziti ‘ciąć, siec, zadawać ciosy, uderzać’, od którego mamy razić, a także:
-
- urazić – stąd uraza
- obrazić – pierwotnie ‘obciąć, wyciąć’, stąd obraz; później też ‘dotknąć, znieważyć’, stąd obraza
- narazić
- porazić
- przerazić
- wyrazić – a stąd wyraz i wyraźny
- zarazić – a stąd zaraza
Zarazić pierwotnie znaczyło ‘uderzyć’, a zarazić się – ‘uderzyć się, zranić się’, co widać np. w Psałterzu puławskim (koniec XV w.):
Gdy sie potknie, ni zarazi sie, bo Gospodzin podpira swoją ręką. (Ps 37, 24).
To znaczy: ‘gdy się potknie, nie uderzy się, bo Pan podtrzymuje [go] swoją ręką’.
Czasownik *raziti był pierwotnie czasownikiem wielokrotnym od *rězati ‘ciąć’, z którego mamy rzezać, a także:
-
- obrzezać
- rzeź – pierwotnie ‘cięcie, rżnięcie’
- rześki – pierwotnie ‘ostry, energiczny, orzeźwiający’
- rzeźba – pierwotnie ‘cięcie, rżnięcie’, później ‘to, co wycięte, wyrzeźbione’
Z kolei czasownikiem inchoatywnym (oznaczającym początek czynności) od *rězati był czasownik *rьznǫti ‘zacząć ciąć, krajać, przecinać’, z którego mamy rżnąć.
Miejmy nadzieję, że zaraza nie zmieni się w rzeź i zaraz sobie pójdzie…