ZIEMIA, ŻMIJA & HOMO | odc. 8

Dla dociekliwych | Źródła

• Odpowiedniki żmii w wielu językach słowiańskich oznaczają po prostu ‘węża’, np. rosyjskie змея́, ukraińskie змія́, chorwackie zmìja.

• Od greckiego khamaí ‘na ziemię, na ziemi’ pochodzi nie tylko khamailéōn ‘ziemny lew, kameleon”, ale też khamaímēlon, a stąd w większości języków europejskich słowo oznaczające ‘rumianek’, na przykład angielskie camomile, francuskie camomille czy niemieckie Kamille. Greckie khamaímēlon znaczyło dosłownie ‘ziemne jabłko’ (podobnie jak francuskie pomme de terre i niemieckie Erdapfel…), zapewne dlatego, że zapach rumianku przypominał Grekom zapach jabłek.

• A dlaczego w takim razie po polsku jest rumianek? Przecież rumianek nie jest wcale rumiany, czyli czerwony… Pochodzi on od łacińskiej nazwy botanicznej chamaemellum romānum, czyli ‘chamaemellum rzymskie’. Ale z jakichś powodów z tej nazwy wzięto tylko to określenie ‘rzymski’, romānum. Może więc pierwotnie był to romianek – ale później brzmienie tego słowa skojarzyło się nam z brzmieniem przymiotnika rumiany – i tak powstał rumianek.

• Niemieckie Erdapfel ‘jabłko ziemne’ > ‘ziemniak’ było kalką z francuskiego pomme de terre. Dziś Erdapfel jest używane głównie w Austrii, natomiast w Niemczech używa się słowa Kartoffel, które znamy też w polskim jako kartofel, a które jest przekształconym włoskim tartuffolo, czyli ‘trufla’.

• Jest bardzo możliwe, że nazwanie kameleona „ziemnym lwem” nie było pomysłem Greków, tylko Grecy utworzyli słowo khamailéōn jako kalkę z języka akadyjskiego – czyli języka semickiego używanego w Mezopotamii. Po akadyjsku ‘ziemny lew’ to nēš qaqqari.

• Po grecku od praindoeuropejskiego rdzenia oznaczającego ‘ziemię’, czyli *dʰǵʰ-, pochodzi nie tylko khamaí ‘na ziemię, na ziemi’, lecz także główne greckie słowo oznaczające ‘ziemię’, czyli khthṓn (χθών). W tym wypadku nastąpiła przestawka *dʰǵʰ- > *ǵʰdʰ-, a później obie spółgłoski się ubezdźwięczniły do khth. Od tego słowa pochodzi na przykład autochton ‘ktoś z tutejszej ziemi, tubylec, krajowiec’.

• Staroangielskie guma ‘człowiek, ziemianin’ (nie ma nic wspólnego z gumą do żucia…) ma swoje odpowiedniki także w innych języka germańskich, np. staro-wysoko-niemieckie gumo, islandzkie gumi, norweskie gume, gockie guma. W języku angielskim to słowo w pewnym sensie zachowało się w nazwie ‘pana młodego’, która w języku staroangielskim brzmiała brydguma, później bridegoome, a później została zmieniona przez skojarzenie ze słowem groom, czyli ‘chłopak’ – i stąd dzisiejsze bridegroom.

• Irlandzkie duine ‘człowiek, ziemianin” stało się podstawą dla słowa dh’oine, którym w sadze o wiedźminie Andrzeja Sapkowskiego elfy określały ludzi (zwykle pogardliwie). Wiele nazw w Starszej Mowie (języku elfów u Sapkowskiego) pochodzi z języków celtyckich, zwłaszcza walijskiego i irlandzkiego.

• Scenariusz, prowadzenie, montaż – Kamil Pawlicki
• Kierownictwo produkcji – Klara Pawlicka
• Opracowanie graficzne – Jacek Owczarz